Bối cảnh và hiện trạng

Hành lang vận tải trên trục Bắc - Nam từ Lạng Sơn đến Cà Mau có vai trò rất quan trọng: kết nối trung tâm chính trị Thủ đô Hà Nội và trung tâm kinh tế thành phố Hồ Chí Minh, đi qua địa phận 32 tỉnh, thành phố, tác động đến 62,1% dân số, đóng góp 65,7% tổng sản phẩm trong nước, ảnh hưởng đến 74% các cảng biển (loại I, II), 75% các khu kinh tế của cả nước và đặc biệt là kết nối 4 vùng kinh tế trọng điểm (Bắc Bộ, miền Trung, phía Nam và đồng bằng sông Cửu Long), kết nối với 16 trên 23 cảng hàng không với 91% lưu lượng hành khách. Đây là hành lang vận tải quan trọng nhất trong hệ thống kết cấu hạ tầng giao thông của Việt Nam.[2]

Từ 2004 - 2021, Việt Nam mới có khoảng 1.163 km đường bộ cao tốc đưa vào khai thác, tương ứng 18% so với quy hoạch, tốc độ xây dựng bình quân 74 km/năm, chỉ bằng 1,5% tốc độ phát triển đường cao tốc của Trung Quốc trong cùng giai đoạn; chưa hoàn thành mục tiêu “đến năm 2020 hoàn thành đưa vào sử dụng khoảng 2.000km đường cao tốc” theo Nghị quyết 13-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI (mới đạt 48%). Việc triển khai đầu tư các tuyến đường bộ cao tốc chưa được hợp lý, phân bổ chưa hài hòa giữa các vùng kinh tế trọng điểm, vùng động lực và vùng khó khăn.[2]

Lịch sử tuyến đường

Ý tưởng xây dựng cao tốc Bắc - Nam đã xuất hiện từ trước năm 2010, khi nhu cầu di chuyển bằng đường bộ giữa các tỉnh thành dọc trục Bắc - Nam tăng lên rất nhanh, trong khi Quốc lộ 1 hiện hữu đã quá tải, mặc dù đã được mở rộng ít nhất 4 làn xe, đồng thời xây dựng tuyến mới tránh các đô thị. Tuy nhiên, khả năng mở rộng của Quốc lộ 1 trở nên hạn chế do người dân sống tập trung 2 bên đường nên chi phí giải tỏa rất lớn. Ngoài ra, quốc lộ 1A hầu hết đều các đoạn đều chạy chung hành lang với đường sắt Thống Nhất, khả năng mở rộng là khó khả thi. Việc xây dựng cao tốc Bắc - Nam cũng như hệ thống đường cao tốc khác ở Việt Nam nhằm tách các xe con, xe khách không dừng và xe tải chạy đường dài ra khỏi luồng giao thông của xe thô sơ, xe 2-3 bánh, xe con, xe khách đón trả khách thường dọc đường và xe tải, tạo điều kiện cho xe chạy đường dài chạy nhanh hơn và an toàn hơn.

Tiền thân của các đoạn cao tốc Bắc Nam phía Đông phải kể đến là tuyến tránh Pháp Vân - Cầu Giẽ đã hoàn thành năm 1998, cùng với tuyến tránh QL1 đoạn Pháp Vân - Bắc Giang. Thời điểm đó, các tuyến đường này đều chỉ là tuyến tránh QL1 và không đạt tiêu chuẩn cao tốc. Năm 2012, cao tốc Bắc - Nam phía Đông chạy qua 2 địa bàn trên được xây dựng trên cơ sở nâng cấp đường tránh hiện hữu, xây cầu vượt tại các đoạn qua khu đô thị Pháp Vân và các đường song hành cho xe 2 bánh.[3]

Đoạn cao tốc đầu tiên được hoàn thành trong hệ thống cao tốc Bắc - Nam phía Đông chính là cao tốc Đường cao tốc Pháp Vân - Cầu Giẽ đã thông xe vào năm 2002.[3]

Theo quy hoạch ban đầu, tuyến cao tốc Bắc - Nam dài phía Đông 1811 km, có điểm đầu từ Pháp Vân (Hà Nội) và điểm cuối là thành phố Cần Thơ. Tuy nhiên, quy hoạch hệ thống đường bộ năm 2021-2030 đã điều chỉnh lại, theo đó, cao tốc Bắc - Nam phía Đông dài 2.063 km, có điểm đầu từ cửa khẩu Hữu Nghị (Lạng Sơn) và điểm cuối là TP. Cà Mau, theo đó, gộp 2 tuyến cao tốc Hà Nội – Lạng Sơn (CT.03 cũ) và cao tốc Cần Thơ – Cà Mau (CT.19 cũ) vào quy hoạch cao tốc Bắc - Nam phía Đông.